ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΟ «ΠΑΡΑΣΥΝΤΑΓΜΑ» ΤΟΥ ΜΝΗΜΟΝΙΟΥ

ΓΙΩΡΓΟΣ Σ.-Π. ΚΑΤΡΟΥΓΚΑΛΟΣ
Δικηγόρος, Αν. Καθηγητής ΔΠΘ
Τα κοινωνικά δικαιώματα, δικαιώματα των φτωχών, αντιμετωπίζονται συχνά ως φτωχά δικαιώματα, σαν παρακατιανοί συγγενείς των ατομικών και των πολιτικών, χωρίς νομική ισχύ και δεσμευτικότητα. Και όμως και τα μεν και τα δε τα κατοχυρώνει το ίδιο Σύνταγμα. Άρα δεσμεύουν εξίσου το κράτος και το υποχρεώνουν να διασφαλίζει την αποτελεσματική άσκησή τους, γιατί, όπως ξέρουμε από τα χρόνια της γαλλικής επανάστασης και τον Αββά Σεγιές «το Σύνταγμα είναι ένα σώμα υποχρεωτικών κανόνων, αλλιώς δεν είναι τίποτε».
Συνεπώς, όταν οι συντάξεις, οι μισθοί και τα επιδόματα πέφτουν κάτω από το επίπεδο που εξασφαλίζει μια αξιοπρεπή ζωή, το Σύνταγμα παραβιάζεται και τα δικαστήρια όχι απλώς μπορούν, έχουν υποχρέωση να επέμβουν για να θεραπεύσουν την αντισυνταγματικότητα.. Αυτό ακριβώς έκανε το Φεβρουάριο που μας πέρασε το Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο, ακυρώνοντας ως αντισυνταγματικό νόμο που περιόριζε προνοιακά επιδόματα και υποχρεώνοντας το Κοινοβούλιο να λάβει υπόψη του επιστημονικούς δείκτες σχετικούς με τις βιοτικές ανάγκες για να καθορίσει το ύψος των σχετικών παροχών.
Το σημαντικότερο: τα κοινωνικά δικαιώματα δεν αφορούν μόνο τα πλούσια κράτη. Το αντίθετο συμβαίνει: όσο πιο φτωχή είναι μια χώρα, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ανάγκη να υπάρχει προστασία για τους μικρούς ανθρώπους και τους αδύναμους. Λίγα χρόνια πριν το Συνταγματικό Δικαστήριο της Νότιας Αφρικής έγινε παράδειγμα για τον κόσμο, όταν δεν ακύρωσε απλώς την απόφαση έξωσης μερικών άστεγων φτωχοδιάβολων από την δημόσια έκταση που είχαν καταλάβει, αλλά και υποχρέωσε τη νοτιοαφρικανική κυβέρνηση να τους βρει αξιοπρεπή στέγη. Σε μια άλλη σημαντική υπόθεση, το συνταγματικό δικαστήριο της Βραζιλίας επιβεβαίωσε το δικαίωμα όλων των φορέων AIDS σε δωρεάν φαρμακευτική κάλυψη, σώζοντας χιλιάδες ζωές.
Λένε, βεβαίως, αρκετοί ότι κανένα κοινωνικό δικαίωμα δεν μπορεί να εξασφαλιστεί ανεξαρτήτως των παραγωγικών δυνατοτήτων μιας κοινωνίας. Κάθε κοινωνία όμως έχει υποχρέωση να εξασφαλίσει το μέγιστο δυνατό για τους πολίτες της, ανάλογα με την οικονομική της δύναμη. Προφανώς αυτό θα είναι άλλο για την Ελβετία και άλλο για την Αιθιοπία και στις δύο όμως οι πολίτες έχουν αξίωση απέναντι στο κράτος τους να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις του, «έχουν απαίτηση για όλα αυτά που η πολιτεία μπορεί να κάνει για αυτούς», όπως έλεγε ο ίδιος γάλλος επαναστάτης. Για το λόγο αυτό, τα κοινωνικά δικαιώματα που αναγνωρίζονται από το διεθνές δίκαιο, ορίζουν τις σχετικές κρατικές υποχρεώσεις βάσει της αρχής της αναλογικότητας. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις εργασίας, οι συντάξεις δεν πρέπει να πέφτουν κάτω από ένα ποσοστό του μισθού του εξειδικευμένου εργάτη.
Άλλωστε, πιο σημαντικό και από τον πλούτο μιας κοινωνίας είναι ο τρόπος που αυτός μοιράζεται. Η κοινωνική αναδιανομή που εξασφαλίζει η φορολογία χρηματοδοτεί το κράτος πρόνοιας και κάπως μειώνει τις ανισότητες. Αρκεί οι πλούσιοι να αφήνουν τα ψίχουλα από το τραπέζι τους να φτάνουν μέχρι τους φτωχούς.
Όλα αυτά θα ήταν ενδιαφέροντα θέματα για νομική αντιδικία ή φιλοσοφική συζήτηση, εάν γίνονταν σε μια άλλη χρονική περίοδο. Σήμερα, όμως, που από αρκετές πλευρές τα μνημόνια της Τρόϊκας εμφανίζονται να έχουν μεγαλύτερη ισχύ από το Σύνταγμα, η σημασία των κοινωνικών δικαιωμάτων γίνεται καθοριστική και συνδέεται με την δημοκρατία και τη λαϊκή κυριαρχία.
Πολλές από τις απαιτήσεις των «εταίρων» μας που περιέχονται στο μνημόνιο δεν μπορούν να εφαρμοστούν παρά μόνον κατά παράβαση του δικαιώματος στην εργασία και στις ελεύθερες συλλογικές διαπραγματεύσεις, των αρχών της ανθρώπινης αξίας και της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, του δικαιώματος στην κοινωνική ασφάλιση και λεγεώνας διεθνών συμβάσεων που έχει κυρώσει η χώρα. Η εφαρμογή τους θα σημαίνει ότι η χώρα θα ζήσει για δεύτερη φορά ένα «παρασύνταγμα».
Ως γνωστό, με τον όρο αυτό περιγράφεται στη συνταγματική ιστορία το συνονθύλευμα των αντισυνταγματικών, μετεμφυλιακών νόμων που με πρόσχημα την αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου καταπατούσαν τις ατομικές ελευθερίες και τα πολιτικά δικαιώματα και που παρέμεναν σε ισχύ μολονότι βρίσκονταν σε πρόδηλη αντίθεση με το τότε ισχύον Σύνταγμα.
Η βασική αντίθεση του νέου «παρασυντάγματος» δεν είναι με τα ατομικά, αλλά τα κοινωνικά δικαιώματα. Αυτό δεν αλλάζει τον κίνδυνο για τη δημοκρατία. Όταν ένα κομμάτι του Συντάγματος δεν γίνεται σεβαστό, όλο η συνταγματική τάξη κινδυνεύει. Και μαζί της η βάση του δημοκρατικού πολιτεύματος, η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Υπό καθεστώς επιτήρησης δεν μπορεί να ζήσει για πολύ καιρό η δημοκρατία.